FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA

STAROOBRZĘDOWCY - LIPOWANIE. DZIEDZICTWO WYPĘDZONYCH NA POGRANICZU RUMUŃSKO-UKRAIŃSKIM

STAROOBRZĘDOWCY - LIPOWIANIE.   DZIEDZICTWO ODRZUCONYCH

staroobrzędowcy

Status: projekt w trakcie realizacji

Autor: Ewa Kocój

Jedni nazywali ich schizmatykami, inni odszczepieńcami; przez długie lata uchodzili także za tych,  którzy zdradzili prawosławie i spowodowali jego rozłam. Przywódcy religijni rządzący Cerkwią w XVII w. w Rosji zgotowali im okrutny los - okaleczali, mordowali, skazali na tułaczkę. Paradoksalnie, banicja spowodowała, że starobrzędowcy przetrwali - opuściwszy Rosję, udali się w nieznane, do obcych ziem i narodów, zakładając ciche, oddalone od centrum osady, w których kultywowali swoją prawosławną wiarę i tradycję, pamiętając jednak skąd przyszli i gdzie jest ich pierwotna ojczyzna.

Współcześnie, w dobie silnego nacisku na wielokulturowe materialne i niematerialne  dziedzictwo  Europy, trzeba przyznać, że wciąż jeszcze żyją wśród nas obcy, zupełnie nieznani i przez większość nierozpoznawani, których losy i teksty kultury - zwyczaje, obrzędy, rytuały, język, przedmioty kultu religijnego, sakralne miejsca - stanowią swoistą terra incognita we współczesnej nauce. Jak zatem działać na rzecz zachowania ich dziedzictwa kultury, skoro wciąż prawie nic o nim nie wiemy?

Historia starowierców na pograniczu rumuńsko-ukraińskim korzeniami swymi sięga I połowy XVIII w. Potomkowie ruskich wyznawców prawosławia starego obrzędu, po fali krwawych prześladowań, jakie spadły na nich w drugiej połowie XVII wieku w Rosji, rozeszli się w różne regiony Rosji. Powodem banicji były kontrowersje i spory teologiczne, jakie nasilały się w ruskim prawosławiu już od XV wieku,  które spowodowane były między innymi niedokładnymi tłumaczeniami liturgicznych i teologicznych ksiąg,  nasilającym się dogmatyzmem i rytualizmem wiary, magią, a także coraz silniejszym upadkiem moralnym wśród prawosławnego duchowieństwa.[1] Doprowadziły one do niezgodności dotyczących obrzędowości prawosławnej, a z czasem do powstania sporów pomiędzy tradycjonalistami (starowiercy) a tzw. nowatorami w ruskim prawosławiu. Reforma kultu wprowadzona na wzór grecki przez cara Aleksego I Michajłowicza Romanowa (1629-1676) i patriarchę Nikona (1652-1658), nie licząca się z postulatami tradycjonalistów, kierowanych przez protopopa Awwakuma (Pietrowicza Kondratjewa, 1621-1682) z Jurjewa Powołskiego, Daniela Kostromskiego i Iwana Neronowa, spotkała się z licznymi protestami duchowieństwa i wiernych.[2] Zwołany w latach 1667-1768 Wielki Sobór Prawosławny w Moskwie nie uznał ich  postulatów, rzucając jednocześnie anatemy na stare obrzędy. Wówczas w cerkwi rosyjskiej nastąpił się rozłam, nazywany także schizmą lub raskołem.[3]

Starowiercy wygnani z Moskwy i innych miast carskiej Rosji podążyli na tułaczkę w różnych kierunkach. Jedna droga prowadziła na północ i północny wschód od Moskwy, aż na północne rubieża imperium, gdzie grupy staroobrzędowców znalazły schronienie nad Morzem Białym (tzw. Pomorcy). Najbardziej znanym ośrodkiem życia kulturalno-religijnego były tu Pustelnia Wygowska z męskim monastyrem p.w. Objawienia Pańskiego i żeńskim p.w. św. Krzyża, położonymi nad  rzeką Wyg [4]. Jeszcze innym centrum starowierców stał się  słynny Monastyr Sołowiecki położony na wyspie o tej samej nazwie na środku morza Białego, w którym mnisi staroobrzędowcy bronili się przeciwko wojskom carskim przez ponad osiem lat (1667-1677), a także osady położone dalej na północny wschód Rosji w dorzeczu rzeki Peczery, m.in. osada Pustozersk - miejsce zsyłki i spalenia Awakuma i osada Ust-Cylma (region Komi), gdzie staroobrzędowcy żyją do dzisiaj.  Pomorcy dotarli również  do zachodniej Syberii. Z licznych ośrodków monastycznych na północy Rosji wyruszali mnisi bezpopowcy głoszący w całej Rosji idee starowierców, wieszczące rychły koniec świata  i podburzający przeciwko zastanemu porządkowi. Z czasem ruchy apokaliptyczne złagodniały, a wykorzystując doświadczenia wyniesione z tych podróży, starowiercy założyli własne  gildie kupieckie. Przyśpieszyło  to ich rozprzestrzenienie się po całej Rosji. W  drugiej połowie XVIII wieku stworzyli  swój ośrodek w Moskwie (molenna staroobrzędowców pod wezwaniem Opieki Matki Bożej), a na przełomie  XVIII i XIX wieku staroobrzędowcy pojawili się nad rzeką Kierżeniec i w rejonie nadwołżańkim (głównie w Saratowie nad Wołgą) oraz w okolicznych wioskach i położonym bardziej na północ mieście Wolsk.

Stamtąd  starowiercy dostali się nad Don znajdując się na terenach dzisiejszej Ukrainy. Wszędzie, gdzie docierali,  zakładali faktorie handlowe, przysiółki i wioski oraz ośrodki kultu religijnego - pustelnie, cerkwie i monastyry. W XVIII wieku wyruszyli nad Kubań, a następnie - podróżując wzdłuż Morza Azowskiego i Czarnego - wraz z Kozakami prowadzonymi przez atamana Kondrati Bulavina, a po jego śmierci Ignata Nekrasova, staroobrzędowcy dotarli na tereny Rumunii - w okolice Dobrudży i Delty Dunaju.[5] Pamięć o tych wydarzeniach i związana z nimi tradycja, sięgająca korzeniami konfliktu z patriarchą Nikonem, podtrzymywana jest u współczesnych starowierców i przekazywana zarówno przez autorytety naukowe, jak i cerkiewne, ulegając w pamięci zbiorowej kontaminacjom z tradycją miejsca osiedlenia.

Druga droga tułaczki prowadziła na północny-zachód ówczesnej Rosji i na zewnątrz granic imperium. Na przełomie XVII/XVIII wieku powstały wielkie skupiska staroobrzędowców w okolicach Nowogrodu i Pskowa, Kaługi, Starodubia, Novozubkova, Vetki nad rzeką Soż, na terenach dzisiejszej Estonii, Łotwy, Litwy, a następnie na terenach dawnej Rzeczypospolitej (Augustowszczyzna, Suwalszczyzna, obecnie województwa warmińsko-mazurskie i podlaskie). Część starowierców, po kolejnych carskich prześladowaniach, poprzez Czarnobyl, Żytomierz i Podole  dotarła tą drogą w I połowie XVIII wieku także na ziemie rumuńskie , osiedlając się na Bukowinie Północnej i Południowej - w Białej Krynicy i w okolicach miast Suczawy i Botoşani. 

Obecnie staroobrzędowcy zamieszkują na terytorium całej Rumunii głównie po obu stronach pogranicza rumuńsko-ukraińskiego. Na tych terenach starowiercy nazywani są ruskimi lipowanami lub lipowanami. Znanych jest około 70 miejscowości, w których osiedlili się wyznawcy  starego obrzędu. Ich liczebność w Rumunii stale się zmniejsza. W powszechnym spisie ludności przeprowadzonym w 2002 roku w Rumunii do narodowości rosyjskiej przyznało się 35.791 osób; uznaje się, że większość z nich stanowią ruscy lipowianie - staroobrzędowcy. W kategorii ,,Ludność według języka ojczystego” do posługiwania się na co dzień językiem rosyjskim przyznało się wówczas 29.246 osób. Świadczy to o tym, iż zdarza się przenikanie obcych narodowościowo do tej grypy etnicznej (np. na zasadzie małżeństwa) oraz o nieznajomości lub częściowej znajomości języka ojczystego przez ok. 1/6 część lipowan.  Z kolei, według przynależności do rubryki ,,chrześcijanie starego obrzędu” jest ich nieznacznie więcej – 38.147. W Narodowym Spisie Powszechnym 2011 liczba ruskich lipowan uległa zmniejszeniu o około 1/3 w stosunku do wyników spisu z 2002 roku. Dane podają, że do narodowości rosyjskiej przyznaje się obecnie 23 864 osób, a językiem rosyjskim posługuje się z kolei 18 971 osób[6]. We współczesnej Rumunii największe skupiska starowierców znajdują się  w Dobrudży, w miastach Tulcza, Konstanca, Brăila, a także w okolicach Suczawy, Botoşani i Ialomiţa oraz w Bukareszcie. Po upadku komunizmu  i związanym z tym nasileniem kontaktów z Rumunami, wolnością religijną, pracą poza miejscem zamieszkania, coraz większa część starowierców ma także problem z określeniem swojej tożsamości lub też posiada tzw. tożsamość złożoną.

Słowa kluczowe: staroobrzędowcy, starowiercy, lipowanie, lipowanie ruscy, Rumunia, Ukraina, pogranicze, dziedzictwo kulturowe, mniejszości religijne

staroobrzędowcy staroobrzędowcy staroobrzędowcy staroobrzędowcy staroobrzędowcy staroobrzędowcy staroobrzędowcy staroobrzędowcy

Copyright by FUNDACJA PRZESTRZENIE  DZIEDZICTWA 2019-2020 – All rights reserved

Skontaktuj się z nami:

Fundacja Przestrzenie Dziedzictwa

e-mail: fundacjapd[at]protonmail.com

tel. +48 12 00000000

FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA