Copyright by FUNDACJA PRZESTRZENIE  DZIEDZICTWA 2019-2020 – All rights reserved

Skontaktuj się z nami:

Fundacja Przestrzenie Dziedzictwa

e-mail: fundacjapd[at]protonmail.com

tel. +48 12 00000000

FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA

FUNDACJA PRZESTRZENIE DZIEDZICTWA

Chyżne

WYBRANE KAPLICZKI, KRZYŻE I DZWONNICE W CHYŻNEM

Zadanie obejmuje identyfikację i dokumentację wybranych przydrożnych kapliczek, krzyży, dzwonnic na terenie polskiej Orawy.  W miejscowości Chyżne zidentyfikowano 21 obiektów małej architektury sakralnej, w tym 2 dzwonnice, 4 kamienne krucyfiksy słupowe, 6 kamiennych figur na słupie, 1 kapliczki wnękowe, 6 kapliczek oszklonych, 1 krzyż betonowy, 1 kapliczkę drewnianą na drzewie. Najstarsze są  kamienne figury i krucyfiksy z XVIII i XIX wieku: położona przy drodze E6 figura na słupie Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej z 1760 roku oraz rok młodsza figura na słupie Chrystusa w typie Ecce Homo oraz kamienna figura Matki Bożej Częstochowskiej z 1778 r., umieszczona w oszklonej wnęce dzwonnicy w zachodniej części Chyżnego. Z pierwszej połowy XIX wieku pochodzą kamienne kapliczki słupowe zwieńczone figurą św. Floriana (1800 r.), jedyne takie przedstawienie pełnoplastyczne zachowane na Orawie,  św. Jana Nepomucena (1823 r.) przy kościele.. Warte obejrzenia są także słupowe krucyfiksy, z których najstarszy datowany jest na rok 1823 przy drodze nr 7 w okolicy granicy ze Słowacją,  drugi  z 1889 r. - odnowiony - położony jest  w lesie przy starym trakcie  na Słowację, w miejscu dawnego górnego młyna. Kolejne dwa znajdują się w części zachodniej wsi, jeden przy drodze nr 7 z roku 1866, drugi niedatowany z przełomu XIX/XX w. przy drodze przez wieś. Dwie dzwonnice loretańskie z przełomu XIX i XX w., do tej pory  są używane, dzwonią z okazji  śmierci mieszkańców i w celu rozganiania burz. Wśród współczesnych kapliczek dominują oszklone obiekty wykonywane w różnej intencji: poświęcone Sercu Jezusowemu, Św. Józefowi i  Matce Bożej. Zachowała się również jedna gablota bez figury w środku. Do dokumentacji fotograficznej w ramach niniejszego zadania wybrano 11 obiektów, 5 kamiennych kapliczek słupowych, 1 kamienny krzyż słupowy, 1 dzwonnicę z zachodniej części wsi, a także 1 krzyż betonowy słupowy z czasów II wojny światowej oraz 3 współczesne kapliczki przydomowe oszklone, posiadające interesujące konteksty kulturowe i religijne. Według informacji uzyskanych od mieszkańców miejscowości, kapliczki były otoczone powszechną czcią i pełniły ważną rolę w życiu codziennym tych wsi.  Do niedawna odbywały się tam procesje na drogę krzyżową i Boże Ciało, które przechodziły przez wieś na zmianę, raz przez jej wschodnią część, raz  przez zachodnią, a raz na Zawodzie i do Bugaju. W czasie drogi krzyżowej w procesji uczestniczyła młodzież przebrana za postacie z Ewangelii. Przy wielu kapliczkach odprawiano majówki oraz nabożeństwa różańcowe w październiku. Wciąż zachowana jest żywa tradycja wokół tych obiektów. Dzwonnice nadal dzwonią w razie śmierci mieszkańców lub w celu rozgonienia chmur gradowych. Kapliczki są bogato ozdobione kwiatami sztucznymi i naturalnymi, a o ich otoczenie dbają kolejne pokolenia rodzin, na posesjach których stoją kapliczki.  Z projektu wyłączono obiekty małej architektury sakralnej znajdujące się na nekropoliach lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie, które były przedmiotem odrębnego projektu w roku 2021 oraz figury i krzyże znajdujące się bezpośrednio w otoczeniu kościołów.

1. Kamienna kapliczka słupowa z figurą Matki Bożej Niepokalanie Poczętej, 1760 r.,  [na zachód od drogi nr 7 w kierunku granicy]

Wygląd. Kamienna figura na dwuczęściowym postumencie słupowym. W górnej części postumentu reliefy dwóch świętych, w dolnej -  pięciu.  Obiekt polichromowany, z piaskowca, wysokość około 5 metrów. Odnowiony, stan bardzo dobry. Pełnoplastyczna figura. Figura NMP Niepokalanie Poczętej, z metalowym nimbem z 12 złotymi gwiazdami.  Ubrana w białą suknię, niebieski płaszcz, przepasana wąską szarfą. Stoi na zielonym globie, prawą stopą przydeptuje głowę węża, trzymającego czerwone jabłko, lewą opiera na żółtym półksiężycu. Po obu stronach figury pełnoplastyczne rzeźby klęczących aniołów z przepaskami na biodrach. Postument część  górna. Od frontu  relief św. Jana Nepomucena. Czarny biret i sutanna, biała komża i jasnobrązowa peleryna, buty jasnobrązowe. Krucyfiks oparty o prawe ramię, złoty nimb. W lewej ręce liść palmy. Napis S. IOANES NEPOMUCEN nad reliefem, pod: CURAVIT IOANNES BARANAK DIVAE MATRISI HONOR MDCCLX 23 OCTOBRIS. Z tyłu  św. Jan Chrzciciel  z brązowym krzyżem, z czerwoną chorągwią w lewej ręce, prawą wskazuje baranka leżącego u jego stóp. Nad głową napis: S. IOANNES PAPSDIA , niżej: 1760. Po obu bokach woluty i kwietne festony.   Postument część dolna. Od frontu reliefy z wyobrażeniem trzech świętych, od lewej św. Sebastian, św. Rozalia i św. Roch. Nad nimi główka aniołka.  Św. Sebastian przywiązany do drzewa z zawiązanymi do tyłu rękoma. Św. Rozalia w pozycji leżącej, w lewej trzyma brązowy krzyż. Ubrana  w pomarańczową suknię  i czerwony płaszcz, na głowie wianek z czerwonych róż. Św. Roch stoi w zielonej, szacie, w brązowych butach, z laską pielgrzymią w lewej ręce, prawą wskazując na  czerwone znamię dżumy. Nad postaciami napisy S. SEBASTIAN, S. RASALIA, S. ROCHUS. Z tyłu umieszczono reliefowe przedstawienia św. Andrzeja i Józefa, podpisanych S. ANDREAS, S. IOSEPHUS.  Ustawiono na wąskim cokole z naturalnej szerokiej płyty kamiennej wykonanej z  piaskowca, która położona jest  na wysokiej betonowej bazie. Położenie. W pasie przydrożnym drogi nr 7. Tradycja lokalna. Na kapliczce 3 różne kompozycje ze sztucznych kwiatów z tkaniny. Wokół liczne nasadzenia roślin świadczące o troskliwej opiece miejscowych gospodarzy i żywej tradycji tego miejsca. W przeszłości odbywały się tutaj majówki oraz procesje w czasie Bożego Ciała. Figura NMP w otoczeniu 3 świętych służących ochronie przed epidemiami może świadczyć o pierwotnej funkcji słupa morowego.

2. Kamienna kapliczka słupowa z figurą Chrystusa - Ecce Homo, 1761 r.  [Naprzeciw domu nr 101]

Wygląd. Figura postawiona na filarze z reliefowymi przedstawieniami 4 świętych na trzonie i inskrypcją w dolnej części.. Wykonana z piaskowca, polichromowana. Wysokość ok. 2,5 m., stan bardzo dobry. Pełnoplastyczna figura. Figura Chrystusa - Ecce Homo, ciemne włosy i broda, złota korona cierniowa na skroniach.  Półnagie ciało  przykrywa  białe perizonium i płaszcz ciemnoczerwony z żółtą podszewką. Dłonie skrępowane żółtym sznurem. W prawej dłoni metalowa złota gałązka. Nakryta niebieskim, blaszanym daszkiem zwieńczonym krzyżem. Postument część górna. Od frontu  relief Matki Bożej Bolesnej z mieczem przebijającym pierś. Ubrana w białą suknię ze złotą lamówką u szyi, niebieski długi płaszcz, brązowe buty. Dłonie złożone do modlitwy. Napis: S. MARIA. Poniżej dwie główki aniołów. Pod nimi relief św. Macieja,  klęczy, włosy i broda jasnobrązowe, tunika żółta, płaszcz w dwóch odcieniach zielonego, brązowe buty. W lewej ręce topór. Na prawo relief  św. Marcina ubranego w białą komżę i czarny płaszcz, którym okrywa głowę klęczącego żebraka w białej przepasce. Biskup ze złotą mitrą na głowie, w lewej ręce złoty pastorał. Napis: S. MARTINUS.  Po lewej stronie św. Florian, na głowie srebrny hełm z pióropuszem z trzema ciemnozielonymi piórami. Ubrany w srebrną zbroję, krótką szarą tunikę, szare, wysokie buty. W prawej ręce trzyma zwinięty sztandar, w lewej brązowe naczynie z wodą wylewaną na płonący dom. Napis: S. FLORIANUS. Postument część dolna. Blok kamienny z napisem fundacyjnym. S.MADHEUS CURAVITEVER HANC STATUAM IN HONOREM CHRISTI MATHIAS KRUSLAK …ANNES KRUSLAK ANO DNI 1761 JU 19 MAI. Po bokach  wyraźne woluty, bez polichromii. Otoczenie. Przy drodze. Zachowany mur z 3 prześwitami półkoliście zwieńczonymi, wykonany z kamienia, cztery segmenty spięto metalowymi klamrami. Tradycja lokalna. Kapliczka ozdobiona jest girlandą z kwiatów z tkaniny w kolorach czerwonym i niebieskim, owiniętą wokół pionowych prętów podtrzymujących daszek i położoną na gzymsie pod stopami figury Chrystusa. Przy kapliczce odprawia się jedną ze stacji podczas Drogi Krzyżowej oraz ołtarz procesji Bożego Ciała.

3. Kamienna kapliczka słupowa z figurą św. Floriana,  1800 r.,  Wojciech Jurcazak  [Naprzeciw domu nr 209]

Wygląd. Kamienna figura św. Floriana na profilowanym filarze zwężającym się ku górze, na wysokiej bazie i z kapitelem w formie gzymsu. W płytkiej niszy trzonu  umieszczony wtórnie krucyfiks z drewna i metalu. Baza z napisami inskrypcyjnymi. Obiekt z piaskowca, ok. 3,5 m, polichromowany, stan zły, wymaga renowacji. Napis na tylnej ścianie świadczy o wykonaniu w znanym zakładzie kamieniarskim w Białym Potoku. Pełnoplastyczna figura.  Św. Florian, stoi, twarz i ręce świętego różowe, oczy białe, na głowie srebrny hełm, srebrna zbroja, biała tunika z żółtymi pasami, brązowy płaszcz, srebrne buty z cholewami. W prawej ręce trzyma brązowe naczynie, wylewając  wodę.  Lewą ręką obejmuje zwinięty sztandar ze złotym pomponem, bez drzewca. Figurę osłania daszek półokrągły, metalowy, malowany.   Postument część górna. Trzon filaru wysoki, z uskokami po bokach, zwężający się  ku górze, malowany  na biało z kremowymi pasami po bokach. Od frontu na górze zniszczony krucyfiks z drewna i metalu. Na ścianach bocznych rzeźbione rozetki. Z tyłu inskrypcja: FECIT GEORGUS BELOPOTOCKY. Postument część dolna. Niski blok kamienny. Z przodu biały napis inskrypcyjny: TATO FIGURA S.FLORIANA VISTAVENA ANNO 1800 DAL VISTAVIT VOJTEK IURCZAZAK OCTOBRI 30 DNI. Posadowiony jest na kamiennej płycie. Otoczenie. Obiekt ogrodzony jest oryginalnym kamiennym płotem, składającym się z trzech czteroarkadowych segmentów i jednego pełnego bloku z tyłu, spiętych metalowymi klamrami. Tradycja lokalna. Figura ozdobiona jest od przodu girlandami kwiatów w kolorze różowym, owiniętymi ciasno wokół prętów mocujących daszek. Co kilka lat przechodziła tędy procesja Bożego Ciała, na którą mieszkańcy okolicznych domów przygotowywali ołtarz, a podczas Drogi krzyżowej prowadzonej przez wieś, tu znajduje się  jedna z jej stacji.

4. Kamienna kapliczka słupowa z rzeźbą  koronacji Matki Bożej przez Trójcę Świętą, 1866 r., f. Józef i Maria Sopczak [ W ogrodzie posesji nr 249]  

Wygląd. Kapliczka wykonana z piaskowca, polichromowana, przedstawia pełnoplastyczną rzeźbę Trójcy Świętej koronującą Matkę Bożą. Posadowiona na wysokim filarze na bazie. Kapliczka wysoka na ok. 3 m,  stan średni. Rzeźba pełnoplastyczna. Po prawej stronie Bóg Ojciec w błękitnej tunice i brązowym płaszczu z pomarańczowymi lamówkami, spiętym okrągłą broszą, z metalowym berłem w lewej dłoni, bosy. Głowa otoczona trójkątnym, czarnym, metalowym nimbem. Po lewej stronie Jezus, za głową nimb z czterech  metalowych promieni, z przysłoniętą białym suknem dolną częścią ciała, w prawej ręce brązowy metalowy krzyż. Powyżej Duch Święty w postaci białego gołębia z rozpostartymi skrzydłami, z nimbem z 4 czarnych metalowych promieni. Bóg Ojciec i Syn Boży trzymają dużą koronę nad głową Matki Bożej, klęczącą na białych chmurach. Maria w białej sukni i płaszczu. Dłonie złożone w geście modlitewnym. Poniżej dwie uskrzydlone główki. Wszystkie odkryte części ciała postaci w kolorze cielistym o odcieniu różowym, włosy, wąsy i brody brązowe.  Postument. Filar  zwężający się ku górze, zakończony kapitelem i szerokim abakusem w formie gzymsu.  Malowany na biało, z brązowym paskiem przy brzegach. U góry trzonu znajdują się dwie uskrzydlone główki z białymi skrzydełkami. Od frontu napis: KU CTI A CHVALE SVATEJ TROJICI TUTO STATUU JOZEF SOPCZAK A MARIA MANZELKA JEHO VIFUNDOVAT DALI   Podstawa postumentu. Baza filaru w formie brązowego bloku o profilowanych półokrągło bokach. Data: 1866. Otoczenie. Przy drodze, w ogrodzie otoczonym drewnianym, brązowym płotem. Placyk przy słupie wypełniony kostką i drobnym żwirem, a otoczenie obsadzono roślinami. Tradycja lokalna. Rzeźba ozdobiona girlandą w formie serca złożoną z dużych sztucznych kwiatów z tkaniny w kolorach białym i bordowym. Jest to ostatnia rzeźba w tej części wsi, tu kończyły kiedyś się procesje Drogi Krzyżowej i Bożego Ciała. Obecnie procesje nie dochodzą to tej figury. Niegdyś miejsce modlitw w czasie majówek. Według lokalnych informatorów fundatorzy byli bezdzietnym małżeństwem, które zdecydowało się wyemigrować do Stanów Zjednoczonych. Chcieli pozostawić po sobie trwały ślad w rodzinnej miejscowości w postaci tej kapliczki. 

5. Kapliczka kamienna słupowa zwieńczona figurą Matki Bożej Niepokalanie Poczętej, 1903  r., Jano Tisoncik,  [Naprzeciw domu nr 196]

Wygląd. Kamienna figura postawiona na filarze zawierającym dwa reliefy.  W dolnej części trzonu - inskrypcja fundatora. Boczne ściany zdobione rozetami. Wysokość kapliczki około 3,5 metra. Polichromowany, z piaskowca. Z postumentu odpada tynk, widoczne ubytki kamienia i łuszcząca się farba. Wymaga pilnej konserwacji, stan średni. Pełnoplastyczna figura. Figura NMP Niepokalanie Poczętej. Rozpuszczone brązowe włosy, z tyłu zdobiona podwójną białą wstęgą. Odkryte części ciała w kolorze cielistym w odcieniu różowym.  Oczy niebieskie, usta czerwone. Ubrana w białą tunikę i jasnoniebieski płaszcz, spięty pod szyją złotą klamrą. Ręce złożone do modlitwy, stoi na globie, prawą stopą depcząc głowię brązowego węża. Figura przykryta ceglastoczerwonym, czterospadowym, blaszanym daszkiem, zwieńczonym złotym krzyżem. Postument część górna. Kapitel w formie ściętej kostki. Od frontu, od góry płaskorzeźbione  główki dwóch aniołków; poniżej  w arkadowej niszy reliefowa postać prawdopodobnie św. Jana, patrona fundatora, stojąca na brązowej podstawie.  Włosy brązowe, twarz, dłonie i stopy koloru cielistego, biała tunika i płaszcz zielony z jaśniejszą podszewką. Po bokach trzonu znajdują się resztki reliefów rozetek, na odpadającym tynku, tył gładki. Postument, część środkowa. Niski, prostopadłościenny blok, od frontu napis fundacyjny: KU CTI A CHVALE BEZ POSKVRNA POC PAN MARIE DAL VYSTAVIT JA(NO) TISONCIK 1903. Napis częściowo nieczytelny. Postument, część dolna. Niski blok, silnie zniszczony. Od frontu mocno uszkodzony relief ze sceną Upadku Chrystusa. Ślady polichromii. Ciało Jezusa w kolorze cielistym. Tunika w kolorze szarym lub białym. Krzyż brązowy, częściowo uszkodzony. Powyżej widoczna pojedyncza postać rzymskiego żołnierza. Kolor ciała cielisty, tunika żółta i biała. Postument postawiony na płycie kamiennej. Otoczenie. Wolnostojąca przy drodze. Ogrodzona srebrnym metalowym płotem. Lokalna tradycja. Pręty mocujące daszek i płotek ozdobione są girlandami ze sztucznymi białymi i różowymi kwiatami. Cztery wysokie tuje. Dawniej śpiewano tu majówki, schodzili się ludzie, bo to najpiękniejsza figura maryjna - jak twierdzi jedna z mieszkanek. Obecnie nie ma kto chodzić, starsi modlą się w domach. Figura stanowiła tradycyjne miejsce odbywających się procesji na Boże Ciało i stację Drogi Krzyżowej.

6. Kamienny  krucyfiks na słupie,  1889 r., f. Ondrej Strbjak,  [W lesie w pobliżu potoku Jeleśnia, ok 2 km od zabudowań Chyżnego]

Wygląd. Kamienny krucyfiks  na dwuczęściowym postumencie słupowym, z reliefem Matki Bożej Siedmiobolesnej na trzonie filara.  Niżej inskrypcja fundatora. Wysokość kapliczki około 3 metry. Obiekt wykonany z piaskowca. Polichromowany. Z postumentu odpada miejscami tynk, stan średni.  Rzeźba krucyfiksu. Krzyż bez polichromii z białym titulusem, z  literami I.N.R.I. Prawie pełnoplastyczna rzeźba Chrystusa w kolorze cielistym,  z brązowymi włosami i brodą, jasnobrązową koroną cierniową na głowie. Za głową trzy potrójne promienie złotego nimbu . Stopy i ręce przybite gwoździami. Rana w prawym boku. Ślady krwi w kolorze czerwonym. Na podstawie od frontu złota rozeta. Nakryty blaszanym daszkiem. Postument, część górna.  Od frontu, w niszy płaskorzeźba Matki Bożej Siedmiobolesnej, w wyraźnym kontrapoście, ze złożonymi na piersiach dłońmi i pochyloną ku lewemu ramieniu głową. Jej twarz i dłonie w  kolorze cielistym, włosy i jedna brew jasnobrązowe, w miejscu drugiej brwi i oka okrągłe wgłębienie. Suknia koloru złotego, długi biały płaszcz na głowie, przerzucony przez lewe ramię. Buty jasnobrązowe.  U góry, ponad niszą umieszczono siedem złotych mieczy. W dole, z boku słupa ozdobne woluty, częściowo ze śladami białej polichromii. Postument, część dolna.  Niski blok kamienny posadowiony na kamiennej płycie.  Od frontu biały napis fundacyjny: KU CTI A CHVALE KRISTU JEZISI A BOLESNEI PANI MARII TENTO KRIŻ ONDREJ STRBJAK VIFUNDOVAL R 1889 FUNADTIC DAL RIMSKICH 10 R.C.DO KASI KOSTOLNEI 1866.  Otoczenie. Położona w lesie przy drodze prowadzącej  na Słowację, szlak przemytniczy. Kapliczka ogrodzona metalowym zielonym płotem. Żywa tradycja.  Po bokach sztuczne białe i różowe  kwiaty. Na głowie Marii długi drewniany różaniec sięgający stóp. Płot ozdobiony dookoła girlandą z niebieskimi kwiatami z tkaniny. Przed cokołem duża kompozycja z ciemnoczerwonych kwiatów. W pobliżu górnego młyna, w którym niegdyś mieszkańcy Chyżnego mielili zboże. Wg tradycji zbójnicy zakopali tu pieniądze, za które kupiono pierwszy kościół w Chyżnem.